Biuletyn Informacji Publicznej

Urząd Miejski we Włodawie

Logo - Urząd Miejski we Włodawie

Rys historyczny

Włodawa to jedna z najstarszych osad w dolinie środkowego Bugu. Tereny nadbużańskie zawsze były atrakcyjne dla ludzkiego osadnictwa. Przyciągały łowców, rybaków i zbieraczy, a od okresu neolitu również ludy rolnicze i hodowców bydła. Neolityczny kamienny grobowiec z III tysiąclecia p.n.e., ciekawe znalezisko archeologiczne z pobliskiego Wytyczna, potwierdza, że okolice Włodawy były chętnie zasiedlane przez ludzi od najdawniejszych czasów. Potwierdza to również inne ciekawe znalezisko. W latach 60. ubiegłego wieku w pobliskiej wsi Suszno natrafiono na zgrzebło – czyli narzędzie używane do oprawiania skór – przynajmniej sprzed 120 tysięcy lat. Początki miasta aż do połowy XV wieku nie są dobrze znane z powodu braku źródeł. Prawdopodobnie zostało założone na obszarze Grodów Czerwieńskich. Wiadomo jednak, że miejscowość istniała już w pierwszej połowie XIII wieku, wchodząc w skład Księstwa Halicko-Wołyńskiego.

Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych potwierdzające istnienie Włodawy pochodzą z poł. XIII w., po najeździe Tatarów w 1241 r., co potwierdza staroruska Kronika Halicko-Wołyńska. Jednak najnowsze znalezisko z 2021 r. wskazuje, że Włodawa jest starsza, niż dotąd sądzono. Podczas prac nad budową nowej plebanii cerkwi Narodzenia Najświętszej Marii Panny we Włodawie natrafiono na fragmenty glinianej ceramiki z początków X wieku. Od końca XIV w. nurtem rzeki Włodawki przebiegała granica między Koroną, a Wielkim Księstwem Litewskim. Właśnie wtedy Włodawa po raz pierwszy stała się miastem granicznym. Ekspansywna polityka Wielkiego Księstwa Litewskiego doprowadziła do włączenia Włodawy do Księstwa. Tereny znajdujące się na lewym brzegu Włodawki były przy Litwie.

W 1475 r. dobra włodawskie przeszły w posiadanie książęcego rodu Sanguszków. W czasie ich ponad stuletniego panowania Włodawa stała się ważnym ośrodkiem handlu i tranzytu, co więcej dzięki staraniom księcia Andrzeja Sanguszki otrzymała prawa miejskie. Położenie nad rzeką Bug,  przy ważnym szlaku spławu zboża oraz towarów i półfabrykatów leśnych (dziegieć, popiół, smoła, węgiel drzewny) do Gdańska, sprzyjało rozwojowi miasta. Handlem oraz spławem towarów Bugiem zaczęli zajmować się głównie Żydzi, którzy od czasu lokacji miasta licznie się w nim osiedlali. Włodawa była zatem od czasu swego powstania miastem trzech grup narodowościowych: polskiej, ruskiej i żydowskiej. Wiek XVI był okresem dobrobytu w dziejach Włodawy, która na mocy unii lubelskiej pozostała miastem granicznym między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim, czerpiąc z tego faktu dalsze korzyści gospodarcze.


Pod koniec XVI wieku drogą koligacji miasto przeszło w ręce możnej i wpływowej rodziny Leszczyńskich. Za ich czasów Włodawa stała się istotnym ośrodkiem protestantyzmu. W 1624 r. wzniesiono we Włodawie szkołę i zbór kalwiński, działający do 1698 r. Ważnym ogólnopolskim wydarzeniem był zwołany do Włodawy synod kalwiński w 1634 r., którego uczestnikami byli delegaci z Korony i Litwy. Gościem honorowym synodu był Jan Amos Komeński, czeski filozof i reformator, nazywany również ojcem pedagogiki nowożytnej. Trwające od połowy XVII w. wojny zahamowały pomyślny rozwój miasta. Najpierw w 1648 r. podczas powstania Chmielnickiego, kozacko-tatarskie wojska wracając spod Zamościa zajęły miasto, zrabowały je i spaliły, mordując znaczną część mieszkańców. Później w 1657 r. przeszły tędy wojska szwedzkie niszcząc ponownie odbudowujące się miasto. W pożarze podczas potopu szwedzkiego spłonęły dokumenty lokacyjne i przywileje Włodawy. 

Po niespokojnych latach dobra włodawskie przejął Rafał Leszczyński, późniejszy podskarbi wielki koronny i ojciec przyszłego króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Był on żarliwym katolikiem i nie towarzyszyła mu tolerancja religijna wobec protestantów. Leszczyński nie posiadał dóbr włodawskich zbyt długo. Prawdopodobnie ze względów finansowych był zmuszony odsprzedać miasto. Pod koniec XVII w. dobra włodawskie nabył Ludwik Konstanty Pociej, późniejszy hetman polny litewski, właściciel pobliskiej Różanki. Pociej dbał o rozwój Włodawy i cieszył się opinią dobrego gospodarza. To on sprowadził zakon paulinów z Jasnej Góry i zbudował im klasztor. Następnie dobra włodawskie przeszły we władanie podskarbiego litewskiego Jerzego Flemminga, za którego czasów nastąpił istotny rozwój Włodawy. Tutejsze słynne targi, na których handlowano bydłem, końmi i owcami, sprowadzanymi z Ukrainy i Wołynia, przynosiły miastu znaczne dochody.

W tym okresie we Włodawie odbywały się cztery jarmarki w roku, trwające nawet do dwóch tygodni. Włodawskie jarmarki odbywały się na przeciwległym brzegu rzeki Bug, na wprost Włodawy, gdzie powstało miasteczko Włodawka (dziś nieistniejące), jako osada targowa i zabużańska dzielnica Włodawy. Włodawa stała się także centralnym punktem transportu rzecznego na linii Bug-Wisła i jednym z najważniejszych portów rzecznych Bugu. Jako wiano Włodawę otrzymała córka Jerzego Flemminga, Izabela Flemming, znana jako Izabela Czartoryska, żona księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Za czasów Czartoryskich nastąpiło uporządkowanie układu przestrzennego miasta przez nadanie mu regularnej, barokowej zabudowy. 

W II poł. XVIII w. spokojny i niespieszny nurt życia mieszkańców Włodawy został zakłócony w wyniku podejmowanych działań przez patriotyczny odłam społeczeństwa polskiego w obronie suwerennego bytu Polski. Najpierw podczas konfederacji barskiej w dniach 14-15 września 1769 r. w bitwie toczonej w odwrocie z Włodawy w kierunku Łomaz poległ Franciszek Ksawery Pułaski, który po otrzymaniu nieprawdziwej informacji od pierwszych uciekinierów spod Włodawy, że jego brat Kazimierz Pułaski dostał się do rosyjskiej niewoli, ruszył mu z pomocą. Następnie podczas powstania kościuszkowskiego 26 sierpnia 1794 r. grupa żołnierzy austriackich starała się zniszczyć  znajdujący się w mieście posterunek polski. Atak udaremniła polska milicja z Drohiczyna pod dowództwem mjr. Jana Kuczyńskiego. Jednakże Włodawa aż do końca insurekcji znajdowała się w rękach rosyjskich. W wyniku III rozbioru Polski w 1795 r. miasto znalazło się pod zaborem austriackim.


W 1798 r. w wyniku małżeńskich układów Włodawa przeszła w ręce Zamoyskich. Od 1809 r. miasto należało do Księstwa Warszawskiego, a następnie od 1815 r. na mocy Kongresu Wiedeńskiego wchodziło w skład zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. Włodawa ze względu na swoje nadgraniczne położenie często objęta była zasięgiem operacji militarnych, zwłaszcza, gdy jedną ze stron konfliktu był nasz wschodni sąsiad, Rosja. Tak również było w 1812 r. podczas wyprawy Napoleona na Rosję. Szkody i straty materialne poniesione przez Włodawę zarówno na skutek działań armii rosyjskiej, jak i francuskiej były dość znaczne. W 1820 r. właścicielom Włodawy udało się uzyskać pozwolenie od władz carskich na wznowienie jarmarków po wschodniej stronie Bugu, w miasteczku Włodawka, które uzyskało prawa miejskie, a rzeka Bug wówczas stanowiła granicę pomiędzy Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim. Nastąpiło ponowne ożywienie handlu. W czasie powstania listopadowego Włodawa była niemym świadkiem uprowadzenia przez Rosjan do Cesarstwa słynnego polskiego więźnia politycznego Waleriana Łukasińskiego. To właśnie we Włodawie był widziany po raz ostatni wraz z wycofującym się z Królestwa Polskiego wojskiem rosyjskim. Podczas powstania społeczeństwo miasta nie pozostało zupełnie bezczynne. Włodawianie brali udział w akcji wyposażenia armii w odpowiedni ekwipunek, żywność, a także konie. Czasami zdarzały się jednak przypadki uchylania i akcja przybierała charakter przymusowy.


Podczas powstania styczniowego mieszkańcy Włodawy oraz rejonu włodawskiego nie byli bierni i włączyli się w nurt działań patriotycznych. Okolice Włodawy wielokrotnie były areną walk i potyczek w trakcie insurekcji, tj. Adamki (7 marca 1863 r.), Luta (7 marca 1863 r.), Suchawa-Wyryki (6 lipca 1863 r.), Urszulin (7 lipca 1863 r.), Wytyczno (7 listopada 1863 r.). W różnych okresach przebywały tu niemal wszystkie większe oddziały podlaskie, dowodzone przez aktywnych i zasłużonych dowódców powstańczych na Podlasiu i Lubelszczyźnie, m.in. Karola Krysińskiego czy Marcina Borelowskiego „Lelewela”. Następstwem klęski powstania były represje władz carskich, nasilenie rusyfikacji i prześladowania religijne unitów. Zlikwidowano jedyną w mieście placówkę oświatową i skasowano zakon paulinów. W wyniku represji wiele miast utraciło prawa miejskie. Włodawa nie została jednak ich pozbawiona. Po powstaniu styczniowym Włodawa utraciła status miasta prywatnego, stając się własnością rządu carskiego.

Na skutek ustanowienia we Włodawie siedziby powiatu, a także dzięki budowie połączenia kolejowego z Chełmem i Brześciem Litewskim, po okresie zastoju z I poł. XIX w. nastąpiło ożywienie gospodarcze miasta. Po wybuchu I wojny światowej, od 1915 r. Włodawa była okupowana przez wojska niemieckie. Ludność Włodawy boleśnie odczuła lata wojny. Podupadł handel, a władze niemieckie ściągały obowiązkowe kontyngenty żywnościowe. Oddziały niemieckie opuściły miasto w nocy z 12 na 13 listopada 1918 r. Po wieloletnim okresie niewoli otwierał się nowy rozdział Włodawy w Polsce niepodległej. W odrodzonej Polsce Włodawa przestała być miastem granicznym. W okresie międzywojennym mieszkali tu przedstawiciele różnych wyznań i narodowości. Dominującą grupą etniczno-wyznaniową byli Żydzi, a miasto było wówczas typowy sztetlem. Wybuch II wojny światowej położył kres temu wielowiekowemu współistnieniu wielu narodów i religii. Początek wojny był tragiczny w skutkach dla miasta. 3 i 12 września 1939 r. lotnictwo niemieckie zbombardowało mosty na Bugu oraz stację kolejową. 16 września 1939 r. Włodawa została zajęta przez wojska niemieckie. 23 września 1939 r. okupanci opuścili miasto.

Pod koniec września w okolice Włodawy zaczęły docierać oddziały Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” pod dowództwem gen. bryg. Franciszka Kleeberga. 27 września 1939 r. na mocy rozkazu gen. Kleeberga powołano we Włodawie władze cywilno-administracyjne. Działania SGO „Polesie” spowodowały, że Włodawa, poza Helem i upadającą Warszawą, była ostatnim skrawkiem wolnej Polski, Rzeczpospolitą Włodawską. 29 września 1939 r. wojska SGO „Polesie” ruszyły na zachód, opuszczając rejon Włodawy. Miasto zajęła Armia Czerwona, a od 14 października 1939 r. ponownie wojska niemieckie. Od 14 października  1939 r. władzę we Włodawie sprawował Wehrmacht. Na mocy dekretów o powołaniu i organizacji Generalnej Guberni miasto weszło w skład dystryktu lubelskiego.

W latach 1940-43 we Włodawie funkcjonował obóz pracy dla Żydów. Od 1942 r. włodawska ludność żydowska, w ramach akcji „Reinhard”, wywożona była do hitlerowskiego obozu zagłady - SS-Sonderkommando Sobibor. Obóz w pobliskim Sobiborze przeznaczony był do eksterminacji. Mordowano w nim Żydów z transportów pochodzących z terenów okupowanej Polski, zwłaszcza z dystryktu lubelskiego, Czech, Słowacji, Austrii, Europy Zachodniej, głównie z Holandii, Francji i Niemiec oraz Żydów ze Związku Radzieckiego, jeńców – żołnierzy Armii Czerwonej. Z czasem na terenie obozu zawiązał się ruch konspiracyjny. 14 października 1943 r. w obozie wybuchł zbrojny bunt zorganizowany przez grupę więźniów, zakończony słynną ucieczką kilkuset więźniów. Wielu z nich zginęło od ognia z wież strażniczych i na otaczającym obóz polu minowym. Około 300 więźniom udało się zbiec do okolicznych lasów. Jednak wielu z nich zostało zabitych w urządzonej przez Niemców obławie po ucieczce lub zginęło później. Wydarzenia te były bezpośrednią przyczyną likwidacji obozu w Sobiborze. Po stłumieniu buntu Niemcy podjęli decyzję o natychmiastowej likwidacji obozu i zatarciu wszelkich śladów po jego istnieniu.

Dane dotyczące całkowitej liczby ofiar są jedynie szacunkowe, ze względu na brak wystarczających źródeł. W publicznej świadomości utrwaliła się zwłaszcza liczba 250 tyś. ofiar, którą przyjęto w czasie pierwszego powojennego śledztwa. Jednak prawdopodobnie jest to liczba zawyżona. Najnowsze prace badawcze wskazują, że liczba ofiar w obozie w Sobiborze wyniosła przypuszczalnie około 170 tyś. osób. Bunt więźniów obozu w Sobiborze został ukazany w brytyjskim filmie „Ucieczka z Sobiboru” z 1987 r., a także w rosyjskiej produkcji z 2018 r. pt. „Sobibór”.

W latach wojny i okupacji mieszkańcy Włodawy doświadczyli wielu cierpień i represji ze strony okupanta hitlerowskiego. W wyniku działań wojennych i eksterminacyjnej polityki Niemiec miasto poniosło duże straty ludnościowe i materialne. Znacznie pogorszyła się gospodarka i handel. Niektóre działy rzemiosła upadły całkowicie na skutek wyniszczenia ludności żydowskiej. Zakończenie II wojny światowej w 1945 r. nie przyniosło Polakom całkowitej wolności i suwerenności. Europa Wschodnia i Środkowa, w tym Polska, znalazła się pod kontrolą ZSRR. Nastało komunistyczne zniewolenie. Dopiero w 1989 r. doszło do rewolucyjnych zmian ustrojowych i upadku systemu komunistycznego w Polsce.